Havenstein Tarzı
ABD 2008 Krizi’ni aşmak için 200 yılda ürettiği merkez bankası parasının 3,5 katını, 2020 Çöküşü’nü kapatmak için ise yaklaşık 4,5 katını bastı. 2008 Krizi’nde havadan üretilen paralar sadece batan şirketlere verildiği için fazla enflasyona yol açmadı. Sadece borsaları ve emlak fiyatlarını şişirdi. 2020’de ise Doğrudan vatandaşlara da para dağıtıldı. Böylece enflasyon patladı. Bütün dünyada da hikaye benzer şekilde gelişti.
Ancak bankalarla çok yakın ilişkileri olan merkez bankası yöneticileri asla para bastıkları için enflasyon meydana geldiğini kabul etmiyor. Çünkü bunu kabul ederlerse artık istedikleri gibi para basamazlar. Eğer merkez bankacılar sınırsız biçimde para üretemezse, bankacı dostları battığında onları nasıl kurtaracaklar? Ya da aslında doğru dürüst ekonomik büyüme olmadığı halde hisse borsalarını nasıl sürekli şişirecekler?
Para arzı – enflasyon ilişkisini en sert reddeden kişi ABD merkez bankası Fed’in Başkanı Jerome Powell. Fed Başkanı, Şubat 2021’de Kongre’ye sunduğu bir raporda “M2 (geniş tanımlı para arzı) büyümesinin (yani para basmanın) ekonomik görünüm üzerinde gerçekten önemli bir etkisi yok” ifadelerine yer verdi. Powell, Aralık 2021’de yine Kongre’de yaptığı bir konuşmada ise açıkça para ve enflasyon arasındaki ilişkinin 40 yıl önce sona erdiğini iddia etti. (1)
Powell’dan önceki Fed Başkanı ve şimdilerin ABD Hazine Bakanı Janet Yellen da Mart 2021’de para basma ve devlet harcamalarında görülen müthiş artışların karşısında enflasyon riskini “küçük ve yönetilebilir” olarak tanımladı. (2) Yellen Haziran 2022’de enflasyon konusunda yanıldığını kabul etti. Ancak bu sefer de suçu Ukrayna Savaşı’na ve Çin’in virüs tehlikesine karşı uyguladığı kapanma önlemlerine attı.
Başkan Biden ise enflasyonun kesinlikle para basmadan kaynaklanmadığını anlatmak için ‘Putin Price Hike’ yani ‘Putin Fiyat Artışları’ gibi terimler bile kullandı. (4)
Amerikalılar bu konuda öncü fakat kesinlikle yalnız değil. İngiltere Merkez Bankası Para Politikası Komitesi üyelerinden Prof. Silvana Tenreyro, Nisan 2023’te, 895 milyar sterlin ya da 1,14 trilyon $ değerinde para basmaları ile ülkede enflasyonun son 41 yılın en yüksek seviyesine çıkması arasında bir bağlantı olmadığını öne sürdü. Arjantin kökenli İngiliz ekonomist Tenreyro, Ukrayna’da yaşanan savaşın fiyat artışları üzerinde daha büyük etkiye sahip olduğunu söyledi. (5)
Önce para bassalar da enflasyon olmayacağını iddia ettiler; sonra enflasyon geçici olacak dediler; sonra enflasyon ile para basma arasında ilişki yok dediler; daha sonra enflasyonun suçunu virüse, savaşa ve dış güçlere attılar. Hatta en son Haziran ayında İsveçli ekonomist Michael Grahn, ülkesinde enflasyonun artmasını şarkıcı Beyonce’ye bile bağladı. (6) Yani her şey enflasyona yol açma konusunda suçlandı. Yalnız para basma hariç.
‘Batı’ Dünyasında bu seviyede bir gerçeği inkar ve aymazlık ilginç şekilde Weimar Almanyası Hiperenflasyonu döneminde yaşanmıştı. Almanya 1914’te başlayan 1.Dünya Savaşı’nı borç alarak ve para basarak finanse etti. Gerek dört sene süren savaş sırasında gerek barışın ilk yıllarında para basma Almanya’da asla kötü bir uygulama olarak kabul edilmiyordu. İşsizlik tarihi düşük seviyelerdeydi. Ekonominin çarkları dönüyor ve borsa sürekli yükseliyordu. Size bir yerlerden tanıdık geldi mi? Hatta dönemin büyük sanayicilerinden AEG Başkanı Walther Rathenau, Ocak 1921’de “(eğer ekonomi kötüye giderse) biraz daha hızlı para basmalı ve inşaat işlerine başlamalıyız. Böylece oluşturacağımız istihdamı depresyona karşı bir baraj olarak kullanmalıyız. İnsanların para basmanın bizi mahvettiğini söylemesi yanlıştır” diye konuşuyordu. (7)
Ancak Alman yönetimi 1918’de savaşta yenilince büyük bir savaş tazminatı ile karşı karşıya kalmıştı. Galip devletler ödemeler için yalnızca altın ve döviz kabul ediyordu. Almanya altınları bitince yurtdışından döviz satın almak durumunda kaldı. Dönemin Alman Merkez Bankası ‘Reichsbank’ Başkanı Rudolf Havenstein, Ağustos 1921’de döviz satın almak için daha çok ‘Alman Markı’ basma politikası başlattı.
Elbette bu yöntemin sonucu yavaş yavaş kendini göstermeye başlayan enflasyonun giderek hızlanması oldu. Mark’ın yurtdışı değeri hızla düştü. Almanya döviz satın alamaz hale geldi ve tazminatın bir taksidini ödeyemedi. Bunun üzerine Fransa ve Belçika, Ocak 1923’te Almanya’nın en büyük sanayi bölgesi olan Ruhr Havzasını işgal etti ve tazminata karşılık kömür, demir vb varlıklara el koydu. Alman hükümeti işçilerden greve giderek saldırıya karşı direnmelerini istedi. Ancak artık çalışmayan bu işçilere de ödeme yapılması gerekiyordu. Böylece Havenstein daha da fazla mark bastı. (8)
Aşağıda yer alan grafikte Almanya’nın 1921’den itibaren bastığı merkez bankası parası (koyu kahverengi), enflasyon (açık kahverengi) ve dolara karşı döviz kuru (mavi) görünüyor. 1921 yılı 1 kabul edilerek her üç alanda kaç kat artış yaşandığı anlatılmış.
Buna göre Alman Merkez Bankası Başkanı Rudolf Havenstein para arzını yaklaşık 20 kat arttırırken, dolar/mark kuru 120 kat, enflasyon ise 100 kat civarında artış göstermiş! Üstelik bu çalışma sadece 1921-1922 Yıllarını kapsıyor. Oysa Weimar Almanyası’nda enflasyonda asıl patlama 1923’te yaşandı.
Bu grafik ise 1922-1923 döneminde doların mark karşısında nasıl 100 birimden 10 trilyon birime tırmandığını gösteriyor. Tam bir çöküş!
Bu da aşırı para basma sonucu altın fiyatının Almanya’da nasıl fırladığını gösteren bir çalışma.
1918’de 1 ‘Altın Mark’ın içinde 0,3584 gram altın bulunuyordu. (9) Zamanında altın karşılığı basılmış banknotlara ise ‘Kağıt Mark’ deniyordu. Yine aynı tarihte 1 ‘Altın Mark’ 1 ‘Kağıt Mark’a eşitti. Ancak sınırsız bir şekilde ‘Kağıt Mark’ basılınca, 1 ‘Altın Mark’ın değeri 5 yılda 1 trilyon kat yükselmiş!
Reichsbank Başkanı Rudolf Havenstein aslında bir ekonomist değil hukukçuydu. 1890’da 33 Yaşında Prusya Maliye Bakanlığı’na girene kadar ekonomi ile neredeyse hiç ilgisi olmamıştı. 1908-1923 Arasında ise Alman Merkez Bankası’nı yönetti. (10) İşte bu Havenstein, 1922-1923 Weimar Hiperenflasyo’nunun neden olduğu müthiş yıkım karşısında asla kendisini suçlu olarak görmedi. O’na göre aşırı enflasyonun sebebi yönettiği Reichsbank’ın inanılmaz miktarlarda para basması değildi! Havenstein döviz kurunun fırlamasının ülkede para darlığına neden olduğunu, merkez bankasının görevinin de bu eksikliği gidermek olduğunu iddia ediyordu. ‘Yapma etme’ diye kendisine karşı çıkanlara da ne diyordu biliyor musunuz? “Anayasaya göre merkez bankası bağımsızdır” (7)
Bugün ABD Merkez Bankası Fed’i yöneten Jerome Powell’ın da aslen ekonomist değil hukukçu olduğu söylemiş miydim? (11) Hem Havenstein hem de Powell’ın para basma ile enflasyon arasında hiç bir ilişki olmadığını düşünmesi de hoş bir tesadüf olsa gerek.
Almanya’da hiperenflasyon ancak Havenstein’ın Kasım 1923’te ölmesi; altın cinsi bonolara endeksli (yani üretimi sınırlı) yeni bir para birimi olan ‘Retenmark’a geçilmesi ve fiyatlardan 12 sıfır atılması ile bitirilebilmişti. (8)
Havenstein yaşasa tıpkı Powell ve Yellen gibi sınırlı para Bitcoin’e de düşman olurdu…
Kaynaklar:
(1) https://www.wsj.com/articles/powell-printing-money-supply-m2-raises-prices-level-inflation-demand-prediction-wage-stagnation-stagflation-federal-reserve-monetary-policy-11645630424
(2) https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2022/06/what-is-causing-inflation-janet-yellen-jerome-powell/661237/
(3) https://www.nbcnews.com/news/amp/rcna31416
(4) https://www.washingtonpost.com/politics/2022/04/15/bidens-claim-70-inflation-jump-was-due-putins-price-hike/
(5) https://www.telegraph.co.uk/business/2023/04/04/bank-of-england-money-printing-did-not-cause-inflation/
(6) https://www.cnbc.com/amp/2023/06/16/beyonc-shows-blamed-for-fueling-inflation-in-sweden.html
(7) https://www.reuters.com/article/idUS318577709720160913
(8) https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hyperinflation_in_the_Weimar_Republic
(9) https://en.m.wikipedia.org/wiki/German_mark_(1871)
(10) https://en.m.wikipedia.org/wiki/Rudolf_Havenstein
(11) https://en.m.wikipedia.org/wiki/Jerome_Powell
___
İlginizi çekebilir:
CoinGecko ‘Menkul Kıymetler’ Kategorisi Oluşturarak 24 Kripto Parayı Listeledi – Ripple Dahil mi?
